Parazytologia jest nauką o pasożytach, a w wąskim znaczeniu obejmuje organizmy pasożytujące wewnątrz i na zewnątrz żywiciela, jak również czasami grzyby. Parazytologia zajmuje się biologią pasożytów, ich występowaniem i rozprzestrzenianiem, poznaniem patologii i przebiegu chorób pasożytniczych oraz opracowaniem metod ich zwalczania i zapobiegania. Nazwa pasożyt pochodzi od greckiego słowa parasitos – współbiesiadnik, darmozjad. Pojęcie pasożytnictwa jest trudne do zdefiniowania. Zjawisko to można określić różnie z punktu widzenia ekologii, biochemii, patologii, higieny, czy genetyki. Pasożytnictwo jest związkiem antagonistycznym, w którym osobniki jednego gatunku (pasożyta) wykorzystują osobniki innego gatunku (żywiciela) jako źródło pokarmu i często jako środowisko życia, wyrządzając tej populacji szkody. Interakcje te z reguły prowadzą do zmniejszenia szybkości wzrostu populacji żywiciela. Należy podkreślić, że chorobotwórczość jest zasadniczą, z punktu widzenia medycyny, cechą pasożytnictwa.
W ludzkim organizmie może przebywać ponad 300 gatunków pasożytów. Wbrew obiegowym poglądom, że pasożyty żyją głównie w naszych jelitach, faktycznie można je odkryć w każdej części naszego ciała. Pasożyty żyją w skórze, na włosach, w płucach, mięśniach, stawach, wątrobie, przełyku, krwi, oczach, a także w mózgu. Dostają się one do organizmu człowieka różnymi drogami: poprzez spożywanie niedomytych owoców i warzyw, niestarannie przygotowane jedzenie (surowe lub niedogotowane), poprzez picie nieprzegotowanej wody, brak higieny osobistej, spożywanie pokarmów niewiadomego pochodzenia czy nawet poprzez kontakt z ukochanym zwierzątkiem, którego nie odrobaczamy. Ponad to podróże zagraniczne i stres stają się dodatkowym czynnikiem sprzyjającym zarażeniu przez pasożyty. Najczęściej zarażenie pasożytami związane jest ze spożyciem zakażonej wody i żywności. Pasożyty przedostają się do naszego organizmu poprzez ukąszenie owadów, a nawet poprzez powietrze, w którym kurz stanowi transport dla jaj pasożytów. Często zarażenie ma miejsce podczas kąpieli w zbiornikach wodnych. Coraz częstsze są również zarażenia noworodków jeszcze w łonie matki.
Wśród kilkudziesięciu tysięcy gatunków zwierząt opisanych w Europie około 25% jest pasożytami. Z tej grupy około 50% jest płazińcami lub obleńcami, następnie 25% należy do stawonogów i 17% do pierwotniaków. W Polsce człowiek może być żywicielem kilkudziesięciu gatunków zwierząt, w tym przeszło 40 gatunków pasożytujących wewnątrz jego ustroju. Większość gatunków organizmów pasożytujących u człowieka jest szeroko rozprzestrzeniona na świecie, a ich występowanie wiąże się z brakiem rozwoju oświaty zdrowotnej i higieny.
Ze względu na miejsce bytowania wyróżnia się pasożyty zewnętrzne, występujące na powierzchni ciała oraz pasożyty wewnętrzne, pasożytujące w ustroju żywiciela. Żywiciel, w którym pasożyt osiąga dojrzałość płciową lub rozmnaża się płciowo, jest żywicielem ostatecznym. Pozostałych żywicieli nazywa się pośrednimi. Działanie fizyczne pasożyta na organizm człowieka polega przede wszystkim na mechanicznym uszkodzeniu tkanki lub narządu: skóry (roztocza i owady), ściany jelita, tkanki mięśniowej lub układu nerwowego (tasiemce, nicienie i pierwotniaki), ale również na doprowadzeniu do czasowych, odwracalnych lub trwałych zmian narządów takich jak wątroba, płuca, mózg i nerki. Pasożyty niejednokrotnie bywają również pośrednią przyczyną zagrażającą życiu. Wytwarzają bowiem substancje wywołujące silne reakcje alergiczne i odczyny zapalne (np. nicienie i roztocza). Substancje pochodzące z pasożytów endogennych oraz egzogennych mogą być również przyczyną zaburzeń ogólnych jak np. niedokrwistość i skaza krwotoczna. W uczulonym ustroju nawet obecność nielicznych pasożytów może wywołać gwałtowną reakcje organizmu.
Zarówno wewnętrzne, jaki i zewnętrzne pasożyty odgrywają istotną rolę jako żywiciele-przenosiciele innych patogenów człowieka np. wirusów, bakterii, riketsji, pierwotniaków i tasiemców (kleszcze, wszy, pchły). Mogą one otwierać wrota innym zakażeniom poprzez uszkadzanie tkanek, a nawet przenosić zarazki ze sobą. Zarażenie pasożytami stale utrzymującymi się u danego żywiciela nie zawsze musi wywołać u niego objawy chorobowe. Organizmy te stanowią rezerwuar pasożyta, który może być niebezpieczny dla innych organizmów. Człowiek może być także zarażony pasożytami, których szkodliwe działanie ujawni się dopiero w pewnych specyficznych warunkach np. przy spadku odporności (np. nowotwory, transplantacje, leczenie immunosupresorami, AIDS).
Według danych statystycznych około 2 miliardów ludzi zarażonych jest aktualnie przynajmniej jednym pasożytem, a ogólna liczba przypadków parazytoz; czyli chorób wywołanych przez pasożyty, przekracza 3 miliardy. Dane te, to bardzo ostrożne wyliczenia. Według danych WHO w ciągu ostatnich 10 lat różnymi pasożytami zaraziło się ponad 4,5 miliarda ludzi, w Europie – co 3 osoba, w USA 85-95 % społeczeństwa. Pasożyty są przyczyną 14 mln przypadków zgonów na świecie w ciągu roku. To daje 25% ogólnego wskaźnika śmiertelności.
W ludzkim organizmie może zadomowić się wiele różnych gatunków pasożytów, od mikroskopijnych rozmiarów, aż po te widoczne gołym okiem. Najnowsze opracowania podają, że w organizmach 95% dorosłych ludzi zamieszkiwało od jednego do 5 gatunków pasożytów. Według statystyk w Polsce inwazja owsików sięga 95% ludności, włosogłówki – 80%, glisty ludzkiej – 50%, a zarażenie Giardia – lamblia u niemowląt dochodzi do 80%. Pasożytnicze organizmy człowieka należą do grup systematycznych zaliczanych do Helmintów (robaków), Pierwotniaków, Stawonogów i czasami Grzybów. Helminty człowieka stanowią dwie wielkie grupy systematyczne: obleńców (Nemathelminthes) i płazińców (Platyhelminthes).
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 6-13
Edward Hadaś, Monika Derda Katedra i Zakład Biologii i Parazytologii Lekarskiej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
- http://phie.pl
